Θεωρία προσωπικότητας
Ο εαυτός
Σύμφωνα με τον προσωποκεντρική θεωρία προσωπικότητας όπως διατυπώθηκε από τον Καρλ Ρότζερς, όλοι μας είμαστε ζωντανοί οργανισμοί με οργανισμικές σπλαχνικές εμπειρίες και ταυτόχρονα είμαστε κοινωνικά όντα που αντιλαμβανόμαστε την ξεχωριστή ατομική ύπαρξη μας μέσα από την έννοια του εαυτού. Ο εαυτός δεν ταυτίζεται με το σύνολο του οργανισμού, αλλά αποτελείται από τα στοιχεία του που μπορούμε να ελέγξουμε. Για αυτό και σε περίπτωση που χρειαστεί να αντικαταστήσουμε κάποιο μέλος ή όργανο του σε περίπτωση ατυχήματος ή ασθένειας, μπορούμε να αποχωριστούμε αυτό το μέλος χωρίς να χάσουμε τη συνολική αίσθηση του εαυτού μας. Η αίσθηση του εαυτού αναπτύσσεται και διαμορφώνεται μέσα από τις άμεσες εμπειρίες μας (π.χ. το παγάκι είναι κρύο και το μάτι της κουζίνας καίει) αλλά και μέσα από τις αλληλεπιδράσεις μας με τους άλλους. Ο εαυτός σύμφωνα με το Ρότζερς δεν είναι μια αυτούσια οντότητα αλλά προϊόν των σχέσεων μας. Από την βρεφική ηλικία αρχίζει να δομείται και αυτό γίνεται μέσω των άμεσων βιωμάτων αλλά και την αξιών που ενδοβάλλονται από το κοινωνικό μας περιβάλλον. Κεντρικό ρόλο στον τρόπο ενδοβολής αυτών των αξιών παίζει η ανάγκη μας για αγάπη και αποδοχή. Μεγαλώνοντας, ως παιδιά και αργότερα ως ενήλικες τείνουμε να αντιλαμβανόμαστε τις εξωτερικά προερχόμενες αξίες ως δικές μας και αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο αλλά και τον εαυτό μας με βάση αυτές. Τείνουμε δηλαδή να διαστρεβλώνουμε κάποιες εμπειρίες μας και να αρνούμαστε κάποιες άλλες έτσι ώστε να χωράνε στην αντίληψη του εαυτού που έχουμε αναπτύξει και θέλουμε να διατηρήσουμε. Με αυτό τον τρόπο κάποιες οργανισμικές ανάγκες, συναισθήματα και εμπειρίες οι οποίες δεν είναι συμβατές με την δομή του εαυτού, δεν αναγνωρίζονται από τον εαυτό αγνοούνται και παραμένουν στην αφάνεια χωρίς να συμβολοποιούνται.
Αντιληπτικό πεδίο και αυτοεικόνα
O Rogers χρησιμοποιεί τον όρο φαινομενολογικό πεδίο για να αναφερθεί στο σύνολο των εμπειριών αντιληπτών και μη. Σε αυτό ανήκουν οι συμβολοποιημένες εμπειρίες αλλά και οι αισθητηριακές και σπλαχνικές εμπειρίες που βιώνονται σε σωματικό επίπεδο χωρίς να έχουν συμβολοποιηθεί. Το αντιληπτικό πεδίο, από την άλλη, είναι ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε την πραγματικότητα, «η φύση του κόσμου στον οποίο το άτομο ζει». Ιδιωτικός κόσμος του ατόμου αλλά με πολλές κοινές αντιλήψεις με άλλα άτομα που ζουν στον ίδιο πολιτισμικό χώρο. Οι αντιλήψεις είναι υποθέσεις. Επιβεβαιωμένες (τσεκαρισμένες) υποθέσεις, και ανεπιβεβαίωτες. Όλοι μας αντιδράμε τόσο με βάση της επιβεβαιωμένες, όσο και με τις ανεπιβεβαίωτες υποθέσεις που κάνουμε για τη ζωή.
Μέρος του αντιληπτικού μας πεδίου είναι και ο εαυτός μας και οι αντίληψη που έχουμε για αυτόν ή αλλιώς η αυτοεικόνα. Η συμπεριφορά διαμορφώνεται με τρόπο τέτοιον που να διατηρεί την εικόνα που έχουμε για τον εαυτό μας, την αυτοεικόνα μας (ανεξάρτητα αν αυτή είναι θετική ή αρνητική). Η εικόνα που έχουμε για τον εαυτό μας μπορεί να μην αναγνωρίζει κάποιες σπλαχνικές ανάγκες μας και η συμπεριφορά μας να μην στοχεύει στο να τις καλύψει. Άλλες φορές, η συμπεριφορά προκειμένου να διατηρήσει την αυτοεικόνα αλλά και να ικανοποιήσει την οργανισμική ανάγκη, εκφράζεται με διαστρεβλωμένο τρόπο, αυτό που κάποιοι αποκαλούν νεύρωση. Για παράδειγμα ένας φοιτητής που θεωρεί τον εαυτό του ικανό και ανταγωνιστικό ενώ παράλληλα νοιώθει φόβο στις εξετάσεις, μπορεί την μέρα των εξετάσεων να μην μπορεί να σηκωθεί από το κρεβάτι πιστεύοντας ότι είναι άρρωστος. Σε άλλες περιπτώσεις η συμπεριφορά προάγει την ικανοποίηση των σπλαχνικών αναγκών αλλά δεν γίνεται αποδεκτή ως δική μας, συχνά ακούμε κάποια-ον να λέει «δεν ήμουν ο εαυτός μου όταν το έκανα αυτό»!
Η συμπεριφορά
Ο Ρότζερς υποστηρίζει πως η συμπεριφορά είναι το «σύνολο των στοχοκατευθυνόμενων αντιδράσεων» που έχουν ως σκοπό να προάγουν την ανάπτυξη και την εξέλιξη του οργανισμού. Δεν μπορεί να απομονωθεί μια αντίδραση και να ιδωθεί ως συμπεριφορά, με τον τρόπο που γίνεται από τους συμπεριφοριστές οι οποίοι θεωρούν ότι η αντίδραση μπορεί να είναι ένα μεμονωμένο αποτέλεσμα που προήλθε από ένα μεμονωμένο ερέθισμα. Ο οργανισμός είναι σύνολο και ως τέτοιο ανταποκρίνεται στο περιβάλλον, κάθε κατάσταση επηρεάζει το σύνολο αλλά και τα επιμέρους σημεία του. Για αυτό τον λόγο και κάθε συμπεριφορά, δεν έχει ως στόχο την ικανοποίηση μιας ανάγκης αλλά το σύνολο των αναγκών του οργανισμού στο εδώ και τώρα. Η στοχοκατευθυνόμενη αντίδραση μας έχει ως στόχο την εξάλειψη της έντασης ή της δυσφορίας που ο οργανισμός βιώνει στο παρόν, αν και το πώς ο οργανισμός αντιλαμβάνεται μια κατάσταση σχετίζεται με τα βιώματα που είχε σε άλλες πιθανόν παρόμοιες καταστάσεις στο παρελθόν. Παράλληλα, η συμπεριφορά δεν πηγάζει μόνο από τις αντιλαμβανόμενες ανάγκες μας αλλά και από αυτές που βρίσκονται έξω από το αντιληπτικό μας πεδίο, οι οποίες υπάρχουν στο ευρύτερο φαινομενολογικό μας πεδίο και ασκούν επίδραση πάνω στο σύνολο του οργανισμού.
Η συμπεριφορά μπορεί να χαρακτηριστεί ως «δυσπροσαρμοστική» όταν υπάρχει ανακολουθία ανάμεσα στον τρόπο που βιώνουμε τον κόσμο και την εικόνα που έχουμε για τον εαυτό μας, η ασυμφωνία αυτή μπορεί να μας δημιουργήσει μεγάλη ένταση και δυσφορία. Η δυσφορία αυτή είναι ένα σημάδι ότι κάτι δεν πάει καλά, ότι κάποιες πλευρές της ύπαρξης μας μένουν ακάλυπτες.
Ο ρόλος των συναισθημάτων και η τάση για αυτοπραγμάτωση
Για τον Ρότζερς, δεν υπάρχουν καλά και κακά συναισθήματα. Όλα τα συναισθήματα που εγείρονται στον άνθρωπο έχουν ως στόχο την διατήρηση και ανάπτυξη του οργανισμού. Τα δυσάρεστα συναισθήματα, όπως ο φόβος ή η ζήλεια χρησιμεύουν στο να βοηθήσουν τον οργανισμό να αντιμετωπίσει καλύτερα τις δυσκολίες και να μπορεί να αντιμετωπίσει φαινόμενα ανταγωνισμού. Τα πιο ευχάριστα συναισθήματα, συνήθως συνδέονται με την επίτευξη των στόχων αυτών, με την ικανοποίηση των αναγκών του. Η ύπαρξη δυσφορίας μπορεί να αποτελέσει ένα έναυσμα για να έρθουμε πιο κοντά στις ανάγκες μας και στην ύπαρξη μας σε ένα πιο σπλαχνικό επίπεδο, αν το θελήσουμε.
Όλοι μας έχουμε μια εγγενή τάση να κινηθούμε προς τα εμπρός, η τάση αυτή ονομάζεται αυτοπραγμάτωση. Ο Ρότζερς πολύ παραστατικά την αποκαλεί την προς –τα- εμπρός-κινούμενη τάση του οργανισμού. Θεωρώ ότι ο συγγραφέας, είναι πολύ πιθανό να επηρεάστηκε από από τη θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου που υποστηρίζει ότι σκοπός των ειδών είναι η επιβίωση τους, η καλύτερη προσαρμογή τους στο περιβάλλον και η εξέλιξη με σκοπό την διαιώνιση τους. Ο Ρότζερς υποστηρίζει ότι κάθε στοχοκατευθυνόμενη αντίδραση οδεύει προς την ανάπτυξη και τον μεγαλύτερο βαθμό ελευθερίας και αυτονομίας του οργανισμού σε οργανικό αλλά και σε κοινωνικό επίπεδο. Την ανάγκη αυτή του ανθρώπου για ανάπτυξη στο κοινωνικό επίπεδο, ο Ρότζερς την ονομάζει κοινωνική ωρίμανση και θεωρεί ότι είναι μια πολύ ισχυρή τάση του ανθρώπου. Ακόμα και όταν βρίσκεται σε κατάσταση εξάρτησης από τους άλλους ή σε μια βολική στασιμότητα, ο άνθρωπος έχει μια δύναμη που τον τραβάει μπροστά προς την εξέλιξη. Κάθε ανθρώπινο ον, αν στραφεί προς τα μέσα και κοιτάξει χωρίς παραμορφωτικούς «φακούς» θα μπορέσει να νοιώσει αυτή την έλξη προς το καινούριο, προς την ανάπτυξη, την ενδυνάμωση και την ελευθερία.
Η προσωποκεντρική ψυχοθεραπεία
Η προσωποκεντρική θεραπεία βασίζεται ακριβώς πάνω στην ιδέα της αυτοπραγμάτωσης, στην πίστη ότι κάθε άνθρωπος θέλει να ζήσει όσο πιο ολοκληρωμένα και αυτόνομα μπορεί. Ο ρόλος του θεραπευτή είναι να βοηθήσει τον πελάτη να γνωρίσει περισσότερες πτυχές της ύπαρξης και η διερεύνηση αυτή γίνεται λαμβάνοντας υπόψιν το εσωτερικό πλαίσιο αναφοράς του πελάτη. Ο Καλύτερος τρόπος να κατανοήσουμε κάποιον άλλο άνθρωπο είναι να μπορέσουμε να έρθουμε όσο πιο κοντά γίνεται στον τρόπο που βιώνει ο ίδιος τα πράγματα. Κάθε συμπεριφορά είναι μια αντίδραση σε μια κατάσταση όπως αυτή βιώνεται μέσα στο φαινομενολογικό πεδίο κάθε ατόμου και μέσα σε αυτό το πλαίσιο έχει κάποιον στόχο και κάποια δική της «λογική». Η συμπεριφορά πηγάζει από αυτό που ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται ως πραγματικότητα, τόσο σε συνειδητό όσο και σε μη συνειδητό επίπεδο, δηλαδή από το αντιληπτικό του πεδίο αλλά και το ευρύτερο του φαινομενολογικό που περιλαμβάνει και μη-αντιλαμβανόμενα στοιχεία.
Σύμφωνα με τον Ρότζερς, ο καλύτερος τρόπος για να καταλάβουμε κάποιον άλλο είναι να «κατανοήσουμε το εσωτερικό πλαίσιο αναφοράς του ίδιου του ατόμου». Σε αυτόν τον τρόπο κατανόησης υπάρχουν πολλά θετικά, αλλά και περιορισμοί στον βαθμό που μπορεί να επιτευχθεί. Ένας περιορισμός είναι ότι και ο ίδιος ο άνθρωπος αυτός μπορεί να μην έχει πλήρη εικόνα όλων όσων βιώνει. Ένας άλλος λόγος είναι ότι δεν γίνεται να αποτυπωθούν εύκολα λεκτικά τα βιώματα με επαρκή και κατανοητό τρόπο.
Η θεραπεία παρέχει ένα ασφαλές πλαίσιο μέσα στο οποίο συντελείται μια διαδικασία μάθησης του εαυτού. Ο θεραπευτής μέσα από την στάση της απόλυτης αποδοχής βοηθάει να αρθούν οι άμυνες του πελάτη, ο οποίος από την πλευρά του ενδοβάλλει την στάση αυτή ώστε να γνωρίσει και να αποδεχτεί περισσότερες πλευρές της ύπαρξης του. Mέσω της θεραπείας αναγνωρίζουμε τα βιώματα μας σε ένα πιο ολιστικό επίπεδο, αγκαλιάζουμε περισσότερες πτυχές του εαυτού μας και διευρύνουμε την αυτοεικόνα μας ώστε να χωράει βιώματα που παλιότερα έμεναν στην αφάνεια και οδηγούσαν σε εσωτερική ασυμφωνία. Οι αξίες που διαμορφώνονται μέσα από τη διαδικασία της θεραπείας είναι αποτέλεσμα τόσο κοινωνικών όσο και σπλαχνικών αναγκών, δημιουργώντας μια πιο αρμονική συνύπαρξη αυτών των δύο. Μέσω της θεραπείας η εγγενής τάση για αυτοπραγμάτωση μπορεί να συντελεστεί χωρίς τα εμπόδια που έθεταν οι άκαμπτες αξίες που είχαμε ενδοβάλλει κοινωνικά και οι επιλογές μας γίνονται περισσότερο «δικές μας».
Ο άνθρωπος είναι μια πολύπλευρη ύπαρξη διαμορφωμένη από τις κοινωνικές συμβάσεις, την αλληλεπίδραση με τους άλλους αλλά και οργανισμικές ανάγκες. Τα συναισθήματα και η συμπεριφορά μας έχουν ως στόχο την προαγωγή του οργανισμού και την αυτοπραγμάτωση. Για να προχωρήσουμε όμως στον δρόμο της αυτοπραγμάτωσης είναι απαραίτητο να γνωρίζουμε ότι έχουμε την επιλογή να το κάνουμε. Ο ρόλος της θεραπείας είναι να μας βοηθήσει να προχωρήσουμε μπροστά και να επιλέξουμε ποιος είναι ο πιο ωφέλιμος τρόπος, για το σύνολο του οργανισμού μας. Ακόμα και αν υπάρχει η δυνατότητα επιλογής και κίνησης προς τα εμπρός, η προς-τα-εμπρός αυτή κινούμενη τάση δεν θα μπορέσει να λειτουργήσει χωρίς την επίγνωση της δυνατότητας εφαρμογής της από το άτομο. Όσο ανακαλύπτουμε διαφορετικές πλευρές της ύπαρξης μας τόσο ανοίγονται περισσότεροι δρόμοι μπροστά μας και έπειτα αποτελεί δική μας επιλογή ποιόν θα ακολουθήσουμε.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Μπρούζος, Α. (2004). Προσωποκεντρική Συμβουλευτική: θεωρία, έρευνα και εφαρμογές. Αθήνα: Τυπωθήτω/Δαρδανός.
Rogers, C. (1951). Client-Centered Therapy. London: Constable & Company Ltd
